02 March, 2012

SCIENCE LEH RINNA


Science leh Kristiante rinna hi kal dun thei lo turah mi tam tak chuan an ngai thin a, hmasang atang tawh a inkalh ngar ngarah an dah thin, amaherawhchu he ngaihdan hi a dik meuh em? Lehlam takah chuan, hun hmasa lama mi tam tak kha chuan Science leh Rinna hi inkawpchiatah an ngai zawk a ni. Ronald Numbers-a, Science leh Sakhua inlaichinna chungchang zir mi chuan hun laihawl (medieval) atanga kum zabi 19 thleng khan science lehkhabu leh Bible hi, ‘Lehkhabu pahnih’ tiin an sawi mai a, mite chuan Pathian kutchhuak tarlannaah an ngai ve ve mai niin a sawi a, inkalh theiah an ngai lo a ni.

Hun laihawl lai vela scientist-te kha sakhaw mi tak tak vek an ni a, chung zingah chuan Mathematical Science thiam em em, Robert Grosseteste, Oxford Bishop te, Medieval huna Experimental Science lama an chhuanvawr, Medieval Galileo an tih thin, Roger Bacon, Franciscan Puithiam te; kum zabi 15-na hunlaia proto-physicist, Nicholas of Cusa, Roman Catholic Kohhrana Cardinal te leh hming lar em em Nicholas Copernicus, Frauenburd Cathedral-a Puithiamte an ni hlawm a ni. Hei vang hian science leh kohhran rinna kha a inkawpchiat a, lakhran an tum ngai lo.

Kum zabi 17-naa science zirna kawnga inthlakthlengna (scientific revolution) lo thleng khan engemaw ti tak chuan science leh rinna kawngah daidanna tenau deuh chu a siam a. Amaherawhchu, science harhtharnaa a sulsutute pathum, Nicholas Copernicus, Johannes Kepler leh Isaac Newton-ate kha sakhaw mi tak vek a ni a, chuvang chuan kum zabi 18-na thleng khan science leh kohhran rinna hi tluang takin a kal dun rial rial a, kawng thenkhatah chuan zirna sang enkawltu leh neitu kha kohhran anih vang pawh a ni maithei bawk. Amaherawhchu, hetih lai vel hian philosophy lamah ngaihdan thar a piang zel a, rationalism thlipui tleh mek chuan, philosopher thenkhatte ngaihdanah science leh sakhua a hranga kal tura ngaihna a pe tan ta a, chu’ng zinga langsar zual chu Immanuel Kant leh Jean Jacques Rousseau-te an ni. Mahse hetih hunlai pawh hian a indo zawng emaw inkalh zawng emawin an sawi chuang lo a ni.

Kum zabi 19-na tawp lam a lo nih khan, Charles Darwin-a chuan a lehkhabu, ‘On the Evolution of Species by Means of Natural Selection’ tih a tlangzarh a. He lehkhabu hian ringtute leh theologian-ho ngaihdanah Pathian Thu kalhin an hre ta a, chutih rual vek chuan scientist thenkhat chuan sakhuanna hian science zalenna khuahkhirha an hriat thu an tlangaupui ve bawk a. He mi hun atanga vawiin thleng hian science leh kristianna/sakhua chu inhal tak angin ngaih a lo ni tan ta a, amaherawhchu scientist-ho zingah pawh he Darwin-a ngaihdan pawm miah lo, kristian scientists/Creationist tam tak an awm tho bawk a ni. Darwin-a theory atang hian inhnialna a lo chhuak a, thenkhatin mihringte hi zawng thlah angin lem an ziak a, lehlam pawlin an hnial ve ta zel bawk a.

Darwina ngaihdan hi science zirna huanga khung a nih atangin school zirlaiahte telh a lo ni chho ta zel a, mi tamin he ngaihdan hi an pawm mek zel a, an la pawm zel dawn bawk a ni ang. Duh lotu pawh an pung ve tial tial tho va, Kristian scientist zingah ‘evolution theory’ ngaihdan tharte pawh a lo chhuak ta hial a. Oxford University-a Bio-Chemist, Arthur Peacocke, a hnua Anglican Puithiam ni ta chuan, “Pathianin a siam kan tih hian, tunkhatah a siam a, a kal bo ta tihna a ni lo…engtik lai pawha thleng reng (evolve) a ni zawk,” tiin a sawi a, he inhnialna hian hnuhma a ngah hle. America rama school Syllabus-a Darwin-a theory telh a nih khan mi tam takin an duh lo va, an hnial a; Kansas State Board of Education chuan a aia subject thlan theih (alternative) atan ‘Intelligent Design’ an ruahman ta a. He ruahmanna hi duh lotu an awm ve leh tho va, Bobby Henderson-a chuan zirlaia ‘Intelligent design’ an telh chu nasa takin a dodal a, a dona lamah sakhaw chi khat duang chhuakin, chu chu, ‘Flying Spaghetti Monsterism (pastafarianism an tih bawk chu)’ an ti a, science leh rinna inkara indona chuan hlet a chhuah ta zel a ni.

Science hi enge? Pathianin khawvel a siam a, a chhunga awm zawng zawng a siam a ni bawk a. Pathian chuan Thu mai pawhin hil ropui tak tak a siam thei a, chung a thil siamte chu mihring finnain a nihphung kan lo zir chiang thin a, chu chu science chu a ni. “Tui lo awm rawh se,” a tih khan tui a lo awm mai a, mihringten an han zir ta a, chu tui siamtu chu chemical substance chi hnih a ni tih an han hmuchhuak a; chu chemical substance oxygen pakhat leh  hydrogen atom pahnih a ni tih science chuan min hrilh a ni. Pathian themthiamna (intelligent design) ah chuan heng thil hi a lo awm vek a, Tui awmzia an hmuhchhuah avang khan a siamtu kha oxygen leh hydrogen mai a lo ni thar ta a ni lo, oxygen leh hydrogen inpawlha tui nihtirtu chu Pathian a ni. Miin an ngaihtuahna hmangin science leh Pathian an han then hrang thin a, inmil theiin an dah lo thin, science chu Pathian thil siam chanchin zirna mai a ni si a. A thil siam atangin teh dik kan tum a, a changin kan teh fuh thei lo thul; a siamtu lam atanga tehin a dik awlsam tehreng nen hian.

Mihring famkim lo ngaihtuahna hian tihsual chang a nei a, ngaihdan dik lo kan pu thin. Kohhran pawh mihring awm khawm kan nih avangin ngaihdan dik lo kan nei thei, chu chuan thil nihna tak (scientific truth) a lo kalh chang pawh a awm thei ve tho. Hmanlai mite ngaihdanah chuan Leiin Ni hel lovin Ni-in lei a hel zawkah an ngai a, mahse a lo ni hauh si lo; chutah chuan a hunlaia mite khan ngaihdan kalsual palh a nih thu kha hrethiam viau mahse tunlai mite hian rinna hi engmah a nih loh zia an sawina turin tanchhanah an hmang hlauh a. A pawi lai ber chu kha ngaihdan dik lo kha Rinna (faith) emaw an ti tlat hi a ni. A nihna tak zawkah chuan rinna ni lovin ngaihtuahna (reason) dik lo a ni zawk, Kristiante hian Pathian thil siamah rinna kan nghat ngai lo va, a siamtu kan ring zawk a ni. Scientific Truth kan tih hi Pathian thil siam nihphung pangngai zawk kha a ni a, chu nihphung chu mihring ngaihtuahna hian a ngaihsual palh chang a awm thin, thutak leh thudik zawng zawng hi Pathian atanga chhuak reng kha a ni.

Pathian leh Khuarel (nature) kan tihte hi kan han dah hrang ta chiam thin a, Pathian thil siam kalphung leh inrem dan (order) kha mihringte hian khuarel (nature) tiin kan lo phuah ve mai a ni zawk. Naturalist-ho chuan supernatural awm theiin an ngai lo va, nature siamtu chuan a duh phawt chuan a dan dang deuh pawhin a thlentir thei ang, chu chu supernatural a nih mai loh nakah. Mihring ngaihtuahna (reason) bial zimteah hian Pathian ngaihtuahna zau tak khung len kan tum thin a, a nih loh zia sawifiah nan Paula chuan, “Pathian atna chu mihring aiin a fing zawk a, Pathian chak lohna pawh chu mihring aiin a chak zawk bawk si a,” (IKor1:25) tiin a sawi a, hetah hian, ‘Pathian hian atna leh chak lohna a nei e’, tihna lam ni lovin mihring finna leh chakna chu Pathian finna leh chakna lakah chuan chuan tur a awm loh zia uar taka a sawina (hyperbolism) a ni zawk.

Science a ni emaw, philosophy a ni emaw, Pathian dodal zawnga ngaihtuahna sen hi mihring tih tur a ni lo, Pathian ropui zia leh a remruatna thuk zia hi mihringin a dam chhung pawhin a ngaihtuah seng dawn lo, ngaihtuah tham a ni zawk. Kan rin Pathian tana kan ngaihtuahna kan sen hi Amah Pathian duh dan a ni a, amah kalh zawnga ngaihtuahna seng tur hian mihring hi tunge-enge kan nih? Miin Pathian ropui zia hre tura ngaihtuahna a sen thiamna tur chuan rinna a neih a tul a ni. R.C.Sproul-a, reformed theologian hmingthang tak chuan, “Thutak zawng zawng hi Pathian atanga chhuak a ni e (All truths are God’s Truth),” a ti a, a dik hle a ni. Thutak zawngin scientist-te leh philosopher-te an ngaihtuahna an seng thin a, thutak erawh chu Pathian ta a ni, mihring ngaihdana dik lo khan Pathian a tidik lo pha lo, mihringin Pathian a rinna hi ngaihtuahna kaltlanga thutak hmuhna kawng hnai hnai ber a ni. Thenkhatten rinna hi Thlengthlawkthei (UFO) awm an rinna ang maia an tehkhin thin avang hian rinna an dahhniam thin, “rinna hi thil beiseite awm ngeia hriatna, thil hmuh lohte hriatfiahna ani,”(Heb.11:1) miin rinna a neih loh chuan a hrethiam ngai lovang.

6 comments:

  1. Ka chhiar tui hle mai. A bengvarthlak bawk. 'Science chu Pathian thil siam chanchin zirna mai a ni si a' i tih hian a sawi chiang viau a, ka lo ngaihdan ve reng a ni. Thil reng reng hi han chhui han chhui chuan Pathian-ah bawk a lo tawp leh thin a; chuvangin science pawh hi Pathian ropuizia tilang chiangtu-ah ka ngai e.

    ReplyDelete
  2. Post ngaihnawmin, a bengvarthlak thei khawp mai.
    Science hi Pathian thilsiam zirna a nih thu i sawi a. A dik ka tih leh ka pawm zawng tak a ni. Mahse, mihringte finna leh thiamna hmang ringawt chuan, Pathian ropui zia a chhut chhuak ngai lovang. Chuvangin, Science hian dawt a sawi tihna a ni lovang.
    Science leh sakhuana hi thil dang daih a ni a, tehkhin tur a ni ngai lo. Mi tam tak ten, Science leh sakhuana tehkhinin an khaikhin a; thil hrang daƬh a ni tih kan hriat a tha hle a ni. Science hmangin kan zirchiang mai a ni si a.

    ReplyDelete
  3. A ngaihnawm kher mai. Pathian thil siamsa, a nihna ang anga uluk taka zir hi science chu a ni. Chutihlaiin science lama miril thenkhat te'n an ngaihdan an kaltlangpui lutuk te, Pathian awm lo hial anga an nai ta mai te hi a pawi a. Mahse chutiang mi chu mitlemte an ni thung si. Heng mitlemte te hian mitam tak an hruai khawlo va, science thiamna chu a diklo zawnga hmangin Pathian a awm lohzia te, khawvel leh a chhunga awm zawng zawng hi Pathian siam anih theih loh dante an zirtir chiam chiam thin. Heng ho hi a tawng thei thei, a hnial hrat hrat, midang rilru hneh thei leh midang hruaikawi thei thei an ni lawi bawk si.

    Khawvel mifing tamtak te rinna diklo lama hruai pena an awm mek lai pawh hian Science thiamna thang zel chuan Pathian lo ropui zia a chhui chhuak mek zel thung.

    Science thiamna a ril tulh tulh a, lei leh vana thil awm zawng zawng zinga mi tlemte te an hmuhchhuah belh zel a, chungte chuan Pathian lo ropui zia leh lo ril zia te, la hmuhchhuah loh thil inthup a lo tam si zia te a tilang chiang tulh tulh thin.

    ReplyDelete
  4. Ts, kan ngaihdan a inang chiah.

    lr, i ngaihdan i sawi zauhna ka chhiar chak mang e, i ngaihdan tawiteah hian i her tur lam ka chiang thei chiah lo va, ngaihtuahna ril tak i pai hmel tlat.

    Caribou, ni e tiraw, a dik lo lam hi a au ring ring an ni tlat mai thin si a, a pawi thin a ni. Nang hian han ziak vak teh.

    He article hi sei taka ka ziah 'Faith & Reason' tih A4 paper a, phek 17 lai a mi hlawm khat ka rawn paste a ni a, a famkim lo viau ang tih ka ring.

    In lo leng lut a, ka lawm khawp mai.

    ReplyDelete
  5. I va chhui ril peih ve a. A tha hle mai a.

    Science chungchanga i ziak hlawm lian tak - Tui lo awm rawh se tia lo awm mai mahse a chemical vel erawh kan zir chian tur i tih lai tak khi ka duh leh zual. Hetianga creationist taka rin mar pat hi a him berin ka hria a a nih dan pawh a ni.

    Ka fing var leh sawt mai. I blogah hian lo luh fo na chhan tur ka nei zeuh zeuh ta.

    ReplyDelete
  6. Krista, i lo leng lut reng a, i fel e. Nangni lam ziah awm tak hi kan ziak kan ziak mai a nih hi.

    Lo leng lut fo teh.

    ReplyDelete