19 January, 2012

ENGVANGIN NGE KAN LO PIAN?

(Ka Blog hming hi thlak ve tawh ila ka ti a, a chhan pawh tuna ka post ang hi a tam thei ang post ka duh tawh vang a ni ber mai; a ngaihnawm loh anga min bosan vek ang tih erawh ka hlau khawp mai.)

Tunge ka nih? Engvanga lo piang nge ka nih a, enge ka tih tur? He zawhna hi hmasang atanga vawiin thlengin mi thiam leh thiam lo, mi fing leh fing loten  a chhanna dik pek tuma an lo chai tawh a ni a, inhnialna tawp thei lo leh zawhna zawh bang thei lo tur  a ni. Philosophy pakhat kan hriat fo chu “Thil reng reng hi a nih angin kan hmu lova kan nih angin kan hmu zawk thin(we see things not as they are but as we are) tih hi a ni a, a dik thui khawp ang. Pathian awm ring leh awm ring hauh loten kan lo awm chhan leh tih tur an thlir dan a dang a, nun an hman dan pawh a inang thei lo. Kan hlim lai leh kan lungngaih laia khawvel kan thlir dan pawh a inthlau hlei thin khawp mai,  a chhan pawh keimahni lam vang kha a ni mai a. Keimahni dinhmun atanga thil kan teh fo avang hian kan lo awm chhan kan hmuh dan pawh a inrual thei lo va, amaherawhchu a inrual loh avang khan kan awm chhan leh dam chhan bulpui ber kha a danglam ta a ni hauh lo. Thil reng rengin chhan leh vang a neih vek leh neih vek loh thu pawh hi mihringte hian kan khel tam ta hle. Pathian awm ring lotu(atheist)ten an tanhmunah an hmang a, Pathian awm ringtute  kan hmang mek bawk a, chutiang bawkin kan nuna kan hma hlen tur-a tum(goal) kan thlir dan pawh a inang ngai bawk lo-chung zawng zawngah chuan a pawimawh ta ber mai chu “Engvang nge” tih lai tak hi a ni ta a ni.

Pawng zawn ngawt chi  a ni lo

Thil a awm a nih chuan a chhan awm lovin a awm thei lo vang, chu thil awm tirtu chu chhui zel ila a tawpa kan luhna tur chu Pathian a ni zel a, Pathian awm ring lo erawh chuan an dap a, an rinthu sawi chu tichiang turin ngaihdan(theory) hrang hrang an chher a an kal hla tulh tulh a, an chiang lo tial tial a an harsatna a lian tual tual thin. Keimahni tih leh hmuhah kan chiang viau thin na chung hian kan tih ve a nih loh chinah hian kan awih tha duh lo hle; tin, a tum kan hriat phak loh avanga titu awm lova kan chhal hi a tam bawk.  Mihring thiamna leh finna hian thleng sang hle mahse chumi piahah chuan hriat phak rual loh thil a awm a ni tih hi tumah hian an pha hauh lo. Even Steven Weinberg-a kum 1979 a Physics subject-a Nobel Prize dawngtu khan a lehkhabu ‘Dreams of theFinal Theory’-ah chuan hriatna lo awm chhan hi Science (Physical law) dan  atang anih loh thu a sawi a. Science hmanga zawn chhuah rual a ni loh avangin a nihna sawi tumin bei sa teh thin mahse a neitu Pathian hriatna tel lo chuan zawn hmuh theih a ni lo. Philosopher tam tak pawh hian an sawihona leh an ngaihtuahna ril ber hmanga an han bih kual ngial pawh hian thutak chungchangah bawk hian an inhnial leh mai thin a, a tak an thleng pha zo thin lo. Mi thiam leh zirtirtu ropui tak takte pawh hian an hriat loh chu an zirtir thiam lo va, lehkhabu atanga finna dawng chuan lehkhabua chuang lo finna hi an man thiam lo. Vansang zir mi pawhin thlek thlek mahse he mihring mit atang ringawt hi chuan a hmu thiam ngai dawn lo. Pathian thuruk inthup hi a thlirna tur tarmit neih loh chuan thenkhat tan kharkhipin a awm thin a, chu finna leh hriatna nung nei tura a leihlawn indawh ‘Rinna’  nei lo va hel nuai zingah tumah hlawhtling an la awm ngai lo. ‘Engvang nge?’ tih  chhanna hre tura a ni lo lam zawn chiam hi bumna thang hlauhawm ber a ni hial ang.

Engvang nge?

Grik Philosopher Plato-a chuan a philosophy pakhat ‘Theory of Form’ ah chuan thil nihna hi chi hnihin a then a, chi khat chu he kan taksa hriatna chi nga(Mit, beng, lei, hnar leh khawih hriatna) hmanga kan hriat theih hi a ni a; chi khat dang leh chu a ruangam, ngaihtuahna leh thu-a awm a ni thung(a awmna erawh a sawi lo). Thil kan hmuh reng reng hi kha ruangam leh ngaihtuahna aiin khan a chiang thei lo va, kan hriatna chi nga hmanga kan hmuh ai hian chu nihna chu a chiang zawk a ni. He a ngaihdan a sawifiahna hi ‘Analogy of Cave’ an ti a, chuta a sawi dan chuan ‘lungin tang mi engemaw zat an awm a, pawn chhuah phalsak an ni ngai lo va. Chu puk kotlangah chuan mihring leh ransa leh sava an lo kal thin a, a thla an hmuh dan ang ang chuan an hre mai chauh a; ni khat chu tang zinga pakhat chu pawnah an hruai chhuak a, chuta a thil va hmuh chungchang thu chu a let leh hnuin a thiante a hrilh ve a, mahse an awih thei ta reng reng lo va, an dem zawk ta mah a, a hlimthla chauha hmu zawk khan hmuchiang zawkah an indah a ni’ tiin a sawifiah a ni. Plato-a sawi  tum ber chu kan taksa leh kan lan dan aia ril zawk kan nihna hi hmuh theih lohvin a awm a chu chu kan nihna kengtu ber zawk a ni.

Mihring nun hian a tum ber chu tum nei taka nun hi a ni a kan tum erawh a inang lo hlawm hle. Kristiante ngaihdanah chuan he khawvel hi kan kumhlunna tur a ni lo va, sualna leh thihna  awmna hmuh a nih avanginin kan kumhlunna tur khawvel thar kan thlir a, chuta tana kan inbuatsaihna chu kan nunin a tum ber a ni. Plato a philosophy ang hian Thil reng reng hi a lo awm hmain a lo awm dan tur nihphung hi a awm hmasa thin a, Dawhkan siamtu rilruah Dawhkan a awm tawh sa a, kha nihphung kha hmuhtheihin a lo lang chhuak mai thin a thil kan tih hmain kan tih tum kan rilruah a awm hmasa thin a, kan sawi hma hauh pawhin kan sawi tum kan ngaihtuah hmasa thin. Kan nihphung tura Pathian rilrua kan  awm dan chu hmuh theihin kan lang chhuak a, chu kan lan chhuahna chu sualin a pawlh avangin kan nih tur kan ni pha ta lo a. Kan nihna ril zawk tur chu kan hmu thiam pha lo va, a hmu leh hria Pathian Fapa meuh a lo kal pawhin kan dem zawk zaw mah a, a nihna anga thlir lovin kan nihna(hmuh) anga kan lo thlir tak vang a ni.

Kan pian chhan(purpose) hi thil pakhat chauh angin a sawi theih a, tam tak ang pawhin a sawi theih. A ngulpui ber hian behbawm a nei a entirnan, Football khel thinte hian an tum ber(Purpose) chu goal-a chhuih luh a ni a. Goal-a chhuih luh tum reng siin a chang chuan a khamphei zawngin an pet a, a chang lahin anmahni lamah an pet let thul chutih lai reng pawha an tum ber chu goal-a chhuih luh kha a ni reng tho. An tum ngulpui ber chu goal-a pet luh a ni a, an tum peng pakhat chu pet lut tura chhawp rem a ni leh mai. Nun pawh hian tum bulpui ber a nei a, chu chu Pathian nena inhmangaih taka len dun a ni a, a dawtah chuan mi dang hmangaih a ni. Chumi thla phenah chuan a tesep  a lo awm leh a Pathian nena leng dun a, a rawngbawl thei tur chuan nun khawchhuah kan mamawh a, nung khawchhuak ve tura kan beihna chuan duhamna khurah min hnuklut a chu zawk chu a bulpui berah ngaiin tam tak chuan kan la lian ta thin a ni. Voltaire-a chuan “Kum sawmriat ka lo dam ta, thil kan chawlhsan mai thin tih lo hi chu engmah hriat ka la nei lo, Thote chu Maimawm ei turin an lo pianga mihring erawh chu lungngaihnain a lem zawh turin” a ti a, Pathiana hriatna leh rinna tel lo chuan nun hian mawina a nei lo va, kan hre hle emaw tih hnuah pawh hriat tur tak hriat lohna chuan beidawnna khurah min hruai thin.



Philosophy leh zirtirna hrang hrangah hian ‘thil kan duhna/chakna(Desire)’ hi mihring hmelma ang hialin an sawi thin a, mitin hi mahni chakna hruai boin kan awm mek reng bawk a ni. Chu chakna kawnga kan tlan chiah hian kan chakna chuan khawpkham a hmu thei si lo va, thil nihna tak tak aiin kan nihna vai ruaiin kan dap a, kan zawng a; keimahni atanga thil chhuak tur kan rilruin a din chuan thutak a zawng lo a ni lo thutak huangah keimahni kan inkhungluh theih nan thutak chu kan zawh tawkin kan hrilhfiah thin a ni zawk. Chuti chuan nun par a lo chuai a, zawhna kan siam ta thin a ni. Anih loh leh chakna chu kan dem dawn em ni? Dem mahila kan do hneh tur a ni lo va, kan mamawh ngawih ngawih a ni zawk,  chu kan mamawh chu kan hre tur a ni. Kan rilru leh ngaihtuahna hian kan nihna tur a duang chhuak a,  nihna  dika kan lan chhuah dawn chuan kan rilru kan duhna/chakna kha thlak a tul a chu nihna thar leh dik chu kan tih theih rual a nih loh avangin min puitu kan mamawh a Thlarau Thianghlim puihna zarah din tharlehna kan chang thei a-chu chu Piantharna kan tih hi a ni a, a tawngkam dangah chuan chakna kawng thlak pawh a ni ang; Pathian lam duhna. Socrates-a chuan “Mahni inhriatchianna hi a pawimawh hmasa ber a, mahni nih hriat tak takna a tangin miin thil dik a ti thin” a ti a, kan dinhmun kan inenfiah ngam tur a ni. Davida kha a inhre chiang ngam khawp mai “Sakhi, luite tui chaka a thawk huam huam ang  hian, Aw Pathian, ka nunna hi nangmah chakin a thaw huam huam a ni(Sam 42:1)” tiin Pathian nena len dun leh a chak a, a tawngtai a ni; he mi hmun tak hi kir le
hna hmun a ni a-chu chu mahni inhriatnaah  awm a ni. Puituin min puih theihna tura ke kan pen tur chin hi a awm thin.



Keimahni lam thlirna leh kan rilru a dik tawh loh avangin Pathian kan an-na zepui ber ‘Thianghlimna’ chu a lo bawlhhlawh ta a; kan rilru duhthlanna chu sual lam kawng a lo nih tak avangin thil reng reng a nihna tur anga hmu thiam lovin kan nihna sual awm nen kan hmu ta tlat zawk a, chu chuan kan pian chhan leh kan awm chhan pawh min hmuh fiahtir thiam ta lo thin a ni. Pathian nena lengdun leh tur chuan kan nihna ngaia kir leh a tul a, mahse kan thei si lo. Amah Pathian vek chuan Isua Krista hmangin leihlawn min rawn dawhsak leh ta a chumi hmanga dinhmun ngaia kir leha lengdun leh turin min duh a ni. Lal Isua’n piantharna chungchang a sawi pawh khan Pathianin Mihring a din tirha inpawh taka a lendunpui hun lai dinhmuna kir leh tura min tihna a ni ber a, kan piannawn leh kha a ngai ta a ni ber zawk. Chu piantharna/kir lehna  chuan kan pian chhan bulpui berah chuan min hruailut leh thei ta a ni.




Tichuan

Thuthlung Hlui hunah khan Pathianin Mosia hmangin dan tam tak a pe a, chu dan chu Zawlnei Mika chuan pathumah a kaitawi a: Dik tak tih, Khawngaihna ngainat leh Pathian nena thuhnuairawlh taka len dun(Mika 6:8),  Lal Isua Krista khan pahnihah a dah thung(Marka 12:28-31): Lalpa Pathian chu Lalpa pakhat chauh a ni a, Lalpa kan Pathian  chu thinlung zawng zawngin thlarau zawng zawngin, rilru zawng zawngin, chakna zawng zawngin kan hmangaih tur a ni; a dawt leh chu keimahni kan inhmangaih ang bawkin kan vengte pawh kan hmangaih tur a ni, tih hi a ni  aKan pian chhan leh nunin a tum ber tur chu Pathian nena inhmangaih taka len dun a ni; Pathian nena lungrual taka kan len dun theih phawt chuan thil dik kan ti lo thei lo, khawngaihna kan ngaina lo thei lo; kan mihringpui leh thil siam dangte tan pawh malsawmna kan ni ang. Pathian nena leng duna inpawl thin nun ning an awm ngai lo, Pathian nena leng dun thin pian chhan leh dam chhan hre lo an awm ngai lo; Pathian nena leng dun chuan finna a chhar tawh a, a bosan phal lo va, han chauh chang awm mahse lunglengin a kiu leh nge nge thin a ni.  Pathian nena kan len dunna hmun tur chu kan thinlungah a ni a, chu chu kan nihnain rawn phur chhuakin A duhzawng tihnaah min hruai thin. Hmasang ata tawh zawhna tawp thei lo awm chu “Engtin nge kan lo nun? Engtin nge kan lo chet? Engtin nge kan lo awm?” tih hi a ni. Paula chuan he thu har chhan nan Grik mi fing Epimenides-a’n  he zawhna vek chhanna tura an pathian Zeus a hmanna tawngkam kha rawn hmang lehin  “Amah avangin kan nung, kan che, kan awm a ni si a(Tirh.17:28)” tiin kan Pathian ropui zia a rawn champion-pui a, “keini pawh a thlahte kan ni si a” tia Aratus-a’n a lo sawi chu rawn hmangin Pathian nung fate kan nihna a rawn tlangaupui leh a;  Krista kan rinna siamtu leh tifamkimtu, mitthi zinga ata tholeh chu kan nunna, kan chetna, kan awm chhan bulpui ber a ni tih dik takin min lo hrilh tawh a ni. Krista nena inpumkhata len dun hi hringnun ngulpui chu a lo ni e.


“Aw mihring, tha chu a entir tawh che a ni; LALPAN a phut che chu enge ni? Dik taka tih leh khawngaihna ngainat leh i Pathian nena thuhnuairawlh taka len dun a ni lo vem ni?”(Mika 6:8)










11 comments:

  1. Ka chhiar chhuak dap a, a then lai chu ka pawh pha chiah lovin ka hria! I sawi tum erawh a chiang a, Pathian mi din chhan pawh a lang chiang viau e.

    ReplyDelete
  2. I thuziak hi a ril lutuk. Chhan neiin awmlo ata awmah Pathianin min din a, chuti chung chuan ka pian chhan ka hrechhuak zo lo.

    ReplyDelete
  3. Ts, nia ka sawifiah thiam loh vang a ni mai thei e, i lo chhiar a ka lawm e.

    Caribou, ka la ziak chhuak thiam tawk lo ka la fun kim lo tih ka hria, inthlapung tura thupek hlawhtlinna kan nihna lam ka hrut ang ka ti rilru a a sei dawn lutuk a. Ka lawm e i lo chhiar a.

    ReplyDelete
  4. philosophy leh logic ang chi hi Mizo tawng hian fiah turin ka ziak thiam pha lo. Nang chu hotupa i ziak ngaihnawmin, i ziak fiah thiam hle mai!

    ReplyDelete
  5. Bo san lul love, ka chhiar chhuak e. Hruizik kheh ang zet a ni tep a ni. han ti zel rawh aw.

    ...khrum

    ReplyDelete
  6. Seki, ka lawm e, ka thiam hauh lova i mi fak dernaah chuan ka lawm tawk tho; artui tuia tui ve ta chu ka han ziak ve rawih rawih a nih hi.

    Pu Khrum, i lo lengluta ka va lawm em! I chhiar chhuak lehnghal a, a ngaihnawm loh tehlul nen; nia, ka ziak ve zel chu nia kei talin ka hlawkpui a nia.

    ReplyDelete
  7. E khai hun a va duh rei pap pap ve! Rilru pe tak chung lo chuan hun khawhralna mai a ni dawn alawm le. I ril thin mange.

    Pathian tan i hmang zel dawn.

    ReplyDelete
  8. Krista, i sawi dik khawp mai a sei ta deuh a ni e. Nangni hian han ziak phei ula chu ka ti fo thin. I lo lengluta ka lawm e, lo dam zel rawh.

    ReplyDelete
  9. This comment has been removed by the author.

    ReplyDelete
  10. A ril dap dap khawp mai. Ka hrethiam pha vek lo nain, a ngaihnawm kher mai.

    ReplyDelete
  11. lr hlonchhing, misual.com lama kan hmuipuipu kha i ni maw, i lo lenglut a ka lawm e.

    ReplyDelete