21 March, 2012

FAITH AND REASON


Rinna leh Ngaihtuahna kal dun thei miah lo tura ngaihna hi, ‘Fideism,’ an ti a. Fideism zirtirna pui berah chuan, “Rinna hi Pathian a awm tih hriat chianna leh mimal inpeknain a din a ni a, mihring ngaihtuah thiam theih phak bak a mi a ni. Chuvangin miin a sakhaw rinnaah hian mita hmuh tur thilah a innghat thei lo, Mihringte hi rinna avanga chhandam kan nih avangin mihring rilru ngaihtuahna (rational) leh Science thiamna hmangin Kristian nun innghahna/rinna hi chhui phak rual a ni lo. Mihring ngaihtuahna hi sualin a pawlh tawh avangin rintlak a ni tawh lo va,  Bible-a thutak kan hmuh hian mihring ngaihtuahna (reason) hi kalh mahse Bible thu chu ihe lova ring mai zawk tur kan ni,” tiin an zirtir a. Fideism lo chhuahna leh a zirtirna behchhan lehkhabu tam tak hmuh tur a awm chhan pawh Mihring rilru finna chawilarna (rationalism) dodalna tura ziah a ni deuh ber.

Danish Philosopher, Soren Aaby Kierkegaard (1813-1855)-a kha Fideism pawmtu hriat hlawh tak a ni a, “rinna hi Pathian a awm tih hriatna leh mimal inpekna a nih avangin ngaihtuahna (reason) nen hian a inhmurem thei lo,” tiin, Kierkegaard-a hian a zirtir thin a ni. Soren Kierkegaard-a hian rinna leh ngaihtuahna a inrem loh zia sawifiahna turin thil chi thum a sawi a. A hmasa bera a sawi chu, “Approximation Argument,” a ti a, Pathian a awm ngei tih hi ngaihtuahna ringawt hian a fiah zo lo, ngaihtuahnaah hian dik lo a awm tawh avangin Pathian a awm a ni tih an hriatna pawh a ni lo zawngin an sawi bo daih thei zel a ni. Hriatna dik chu rinnaah hian a awm a, mihring ngaihtuahna ringawt hian a hmu thiam thei lo a ni.

A pahnihna chu, “Postponement Argument,” a ti a; kan ngaidan hmasa kha ngaihdan hnuhnung lo piang thar apiang khan a thlak leh thei a, science thiamna hmanga mihring finnaah lo innghat dawn ta ila, Pathian chungchang a finfiahna nei tur chuan kan innghak kumkhua thei dawn a ni. Chuvangin, Science thiamnain a finfiah phak loh thil hi kan hriat fiah theihna kawng ‘rinna’ hi kan thlang mai tur a ni. Pathian a awm tih hriatna hi mihring ngaihtuahna atanga hre thei ni ila Pathiana rinna hian awmzia a nei dawn lo va, Pathian rin pawh hi a tul dawn lo a ni. A pathumna hi Passion Argument a vuah a, hetah hian rinna nei tura mimal inpekna tul zia a sawi a. Kan hriatna hian tawp chin a nei a, thutawp siamnaah hian rinthu a tel lo thei lo a ni. Rinna erawh chuan hriatna zawng zawng khumin kan rin nen min suihzawm tlat a ni.

Fideism hian chakna leh chak lohna (Strength & Weakness) a nei a, a chakna lamah chuan mihring ngaihtuahna hi sualin a pawlh tawh avangin dik chang nei leh dik loh chang nei a ni a, Pathian hriatna tak tak hi ngaihtuahna hian min pek theih loh avangin Bible-a kan hmuh leh mimal inpekna atanga rinna hmanga Pathian hriatna hi a pawimawh a ni. A chak lohna lamah ve thung erawh chuan rinna ringawta kan innghah a, kan rin hriatthiam tumna nei tura ngaihtuahna kan sen loh chuan mihringte hi chauh chang nei kan ni a, tluk leh din kan fawm fo thei dawn a. Kan rinna sawhnghet tura ngaihtuah pawh hi a tul ve tho a, chu chu Kohhran Pa-te pawh khan an lo sawi ve fo tawh a ni.

Kohhran pa-te ngaihdan:

Rinna leh chik taka thil nihphung ngaihtuahna tunhma atang tawha mi thiamte thu inchuh pakhat a ni a, tunlai thleng hian a la ni reng bawk. Grik philosopher-te kha pathian tam tak awm rinna society (pagan society) atanga lo chhuak an nih avang khan mihring leh pathian nihphung kha an chhui nasa hle a, an sakhuana te, an philosophy te leh an ngaihtuahna (reason) te kha a inkawp chiat a ni. Kohhran pa, Grik philosophy-in a chim nasat phak hote khan, mihring ngaihtuahna leh Isua Krista rinna suihzawm tumin an rilru an seng lo thei lo va, sawihona huang pawh an hawng zau va, Pathian chungchanga ngaihdan (theology) leh Isua Krista an ngaihdan (Christology)  hrang hrang pawh a chhuak tam reng a ni; thenkhat ngaihdan tawitein han tarlang  ila:

Tertullian-a ngaihdan: Dan hre mi, A.D.197 bawr vela Kristiana inlet Tertullian- a tawngkam, “Athens hian Jerusalem-ah hian enge tih ve tur a neih? Zirtirna dik lo hian Kristianteah hian enge tih/sawi ve tur a neih? (what does Athens have to do with Jerusalem? What have heretics to do with christians?),” tih thu hian hriat a hlawh hle a. A sawi awmzia chu Grik mi, pathian tam tak be ho chenna khawpui Athens leh Kristiante khawpui Jerusalem chu tehkhin nan rawn hmangin Grik philosophy leh Kristian zirtirna danglam zia sawi chhuah a tumna a ni. Tertulliana ngaihdan chuan Pathian chhandamna hnathawh hi Bible atang chauhin kan hmu thei a, Bible leh Grik philosophy chawhpawlh nuaih hian Pathian thu a nihna hruai bo daih thei a ni.

Amah ngei pawh khan Grik philosophy leh logic kha Kristiante rinna nemnghehna turin a hmang fo tho va, amaherawhchu, a ngaih pawimawh ber erawh chu zirtirna dik lova a ngaih pagan (pathian tam tak awm ring) philosophy laka Kristiante rinna venhim kha a ni. Chanchin Tha bute hian a rilru an hneh hle a, mihring ngaihtuahna ringawt hian ziak chhuak phain a ring lo. Judate ngaihtuahna hian a pha dawn lo tih a hre chiang hle a. Grik/pagan philosopher-te ngaihtuahnaah chuan  Pathian hi tisa puin a inlan thei lo va; mihring tisa pua lo kal tawh phawt chu Pathian ni theia an ngaih loh avangin Isua Krista Pathianna pawh kha tam tak chuan an pawm thei lo a ni. He ngaihdan hiTertullian-a khan nasa takin a do a, ani kha chuan chanchin tha chu Pathian rilru atanga lo chhuak a nih avangin, chanchin tha bute kha a ngaihlu hle a ni. Tertullian-a ngaihdana rinna leh ngaihtuahna (Faith & Reason) inlaichin dan chu, ‘Pathianin a sawi a, ka ring mai a, tichuan a fel mai,’ tih hi a ni. Tertullian-a ngaidan hi hun hmasa lama Fideism kan ti thei hial ang a, amaherawhchu ring lote rin dan kha a ngaihtuah a, a dik loh zia a sawi thin.

Augustine-a ngaihdan: Hippo Bishop, Augustine-a (354-430. AD) chuan a lehkhabu Confessions ah chuan rawlthar mai a la nih lai atanga philosophy-a tui chho a nih dan leh chu a tuina chuan thutaka a hruai luh a beisei thu a ziak a. A chang chuan thutak a zawnna lamah beidawn chang leh han rinhlelh thut thut changte pawh a nei thin a, amaherawhchu kum 33 mi a nihin chanchin tha thutak chu a pawm thei ta a ni. Thutak a lo zawn tawh thinna pawh a hlawkpui hle a thutak leh thutak lo a thliar thliar thiam tura puitu tha tak a ni hlauh thung. Augustine-a khan Bible hi Pathian thu a ni tih a pawm thlap a, mahse Bible zirtirna harsa zual sawifiah nan philosophy a lo zir tawh hmangin a sawifiah thin.

Tertullian-a ngaihdanah kha chuan Pathian inpuanna atanga amah Isua rin mai kha tawk hlein a hria a, Augustine-a ngaihdanah erawh chuan rinna hi a hmasa tur a ni ngei nachungin ngaihtuahna tel lo chuan famkim tawk lo a ni. Rinna a hmuh dan pakhatah chuan hriatna (knowledge) zawng zawng innghahna bulpui a ni.; mi tam takin an tihsual fo nia a ngaih chu rinna (faith) leh rinthu satliah (gullibility) hi inang renga (synonym) an dah hi a ni a. Amaherawhchu, Augustine-a erawh chuan rinna leh innghahna (trust) hi thuhmunah a dah zawk a ni. Entirnan, Rulngan hi a chuk a na hle an ti a, mihring a chuk ngeite pawh kan la hmu lo chung leh min la chuk hauh lo nachung hian kan ring thlap, kan innghat ngam zan a ni.

Pathian inpuannaah hian philosophy hian tangkaina a nei lo anga Tertullian-a ngaihdan kha Augustine-a khan pawm ve lo va, mihringte hi Pathian ang taka din kan nih avangin thutak hrethiam thei tura finna neite kan ni tih hi a pawm dan a ni. Grik pagan philosophy-te kha Pathian thu sawifiahna turin tangkaina an neiah a ngai a, amaherawhchu philosophy a nih anga tawp mai lo khan Bible thu awmzia thuk zawka hriatna atan a tul a ni. Augustine-a ngaihdana rinna leh ngaihtuahna inlaichin dan chu rinna a hmasa bera, chumi hnua kan rin hrethiam tura ngaihtuah (I believe in order to understand) emaw hriatthiamna zawng chunga rin (faith seeking understanding) hi a ni.

Thomas Aquinas: Rinna leh ngaihtuahna chungchanga a hming an sawi hmaih ngai hauh loh chu kum zabi 12 chhunga mi thiam Thomas Aquinas-a (1225-1274 AD) hi a ni a, a au-hla (slogan) ber pawh ring tura hriatthiam hmasakna, “I understand in order to believe,” a ni. Thomas Aquinas-a ngaihdan leh Augustine-a ngaihdan hi a inlet thawk a, Augustine-a ngaihdan chuan sual sain kan piang a, Adama bawhchhiatna kha kan inhlan chhawng zel angin a ngai a. Thomas Aquinas-a ngaihdanah erawh chuan kan rilru lama Pathian nena kan inzawmna kha chhe mahse mihring hriatna hi a pumin a chhelailetder lo va, inpuanna hranpa awm lo pawh hian Pathian hriatna hi mihringin a nei thei turah a ngai a ni. Hei hi Bible a dah hniam vang a ni lo va, Thomas-a hian Bible thuneihna hi a dah chungnung em em tho a, mihringin kan ngaihtuahnaa Pathian kan hriattheihna hi inpuanna ropui takah a ngaih vang a ni.

A ngaihdan chuan Pathian a awm a ni tih nemnghehna pawh Pathian hnathawh hnua thil lo thlengah hian a chiang a, sualnate pawh hi Bible-a inziak chhiar mai ai hian mihring nunah hian a chiang zawkin a ngai a. Bible-a Pathian inpuanna atanga rinna dah hmasa zawk Tertullian-a leh Augustine-ate ngaihdan kalh zawngin Thomas Aquinas-a erawh chuan mihring ngaihtuahna leh philosophy hi a dah pawimawh hmasa zawk a ni. Bible duh lotute pawh hian an ngaihtuahna leh hriatna hmangin Pathian an pan duh a beisei a, chutih rual chuan mihringin a hriatthiam rual loh ring tur hian Bible erawh a tul em em a ni, entirnan Trinity chungchang te.

Thomas-a hun thleng pawh hian Augustine-a ngaihdan khan mi ngaihtuahna a la hruai thui hle mai a, ani pawh hi chutiang ngaihdan zirtirna kara lo chhuak chu a ni a. Amaherawhchu, Thomas-a ngaihtuahna chu Augustine-a zirtirna aiin Grik Philosopher, Aristotle-a philosophy hian a kaihruai thui zawk a, Aristotle-a ngaihdan kha a lai (awn bik nei lo) tawk viauin a hre thin a. Augustine-a khan he khawvel ni lo, chatuan hmun lam a thlir tam lutuk niin a ngai a, Aristotle-a erawh chuan he khawvel pawimawhna hi a zirtir thin. A ngaihdan chuan Pathianin he khawvel hi a duhtaka a din a ni a, he khawvel hi a chhandamna hna a hlenna hmun pawh a ni, chuvang chuan hlamchhiah leh ngaihnep chiah a ngai lo. Tin, hun hmalama philosopher tam takin taksa (matter), khawih leh hmuh theih thil ngaihnepna leh hmuh theih loh aia ropui thei lova an ngaihna kha a dona a ni pahfawm bawk.


Kohhran pate pathum ngaihdan atanga kan hmuh theih chu, Tertullian-a chuan Grik pagan philosophy kha zirtirna dik lo zawng zawng innghahnaah a ngai a, Bible rinna a dah chungnung hle. Augustine-a khan Tertullian-a ang thovin rinna chu pawimawh hmasa berah a dah a, mahse chu kan rin chu hrethiam turin kan ngaihtuah tur a ni, tiin a rinna leh ngaihtuahna inlaichin dan a sawi a. Chuvang chuan Grik/pagan philosophy kha Kristiante rinna sawifiahna turin a hmang a,  inremna tam tak pawh a awmin a ngai bawk a ni. Pathumna, Thomas Aquinas-a erawh chuan mihring ngaihtuahna a dah chungnung em em a, mihring rilru hi a chhelailetder lo va, thutak ngaihtuahna fim a la nei thei a ni tiin a zirtir thung. Pathian thu chungnunna a pawm a, amaherawhchu science leh philosophy- hmanga ngaihtuahna hi Pathian thu hriatna leh thutak hmuhna turin a tangkai a ni tih a ring tlat a ni.

Tertullian-a ngaihdan hi Mizo Kristian tam zawkte ngaihdan a ni a, a tha viau nachungin a buaithlak lai ber chu, a ngaihdana ngai ve lo zawng kha chu chanchin tha dodaltuah a puh mai a. Hemi chungchanga Paula philosophy tha tak kan hmuh chu a chanchin tha hrilh turte ngaihdan (philosophy) leh ngaihtuahna kha a va tawmpui thiam a; Areopagi-a thu a sawi dawn khan amah rawn hnialtute kha Epikuria mi leh Stoik mi zinga mi  fing tute maw an ni tih kan hmu a (TT 17:18). Heta, “Epikuria leh Stoik mi,” a tihte hi Epicurus-a zirtirna (Epicureanism) pawmtu leh Stoic zirtirna (stoicism) pawmtute, Paula hun laia mi fing leh ril tak tak an ni ang tih a hriat theih a. Paula hian Juda ngaihdan zawmtute hnena thu a sawi dan hmanga sawi lovin Grik philosophy behchhanin thu a sawi a, pagan philosopher-te tawngkam a sawi chhuak bawk a; philosophy hrang hrang hriatna a lo neih tawh chu thiam takin a hmang tangkai ta zawk a, pagan philosophy chungchanga Paula ngaihdan leh Augustine-a leh Thomas-a ngaihdan hi a inzul tlang hle.

Nun leh rinna hian rah a chhuah dawn chuan ngaihtuahna a sen a tul thin a, ngaihtuahna kan hman avang khan rinna kan nei lo ang tihna erawh a ni lo. Kan rinah kan chiang tur a ni zawk a, Paula chuan, “ka rina chu ka hria,” a ti a (IITim.1:12), kan rina hi hre tura kan ngaihtuahna kan sen pawh a tul a ni. Tunlai khawvela kristiante harsatna pakhat chu rinna kawngah ngaihtuahna kan seng peih lo hi a ni lawi si a, kan dilchhut viau nachung hian  kan rin hrethiam tura ngaihtuahna kan sen loh vang a ni fo. Ngaihtuahna hmang zui miah lova ring mai kan nih chuan kan rinnain zung a kaih nghet thei lo va, engemaw hlekah kan phi ruai thin a ni. Tumkhat chu nu pakhat hi kohhran atang a chhuak a, kan va kala a chhuah chhante kan zawh chuan, “an zing ata lo chhuak ula, a hrangin awm rawh u, tih a ni a, ka chhuak mai alawm,” a lo ti a, chutiang chuan tuten emaw an lo hrilh a ni. A rin hrethiam tura ngaihtuahna a sen loh avangin a chhuak a ni mai a, keini chuan, “a nih leh lo chhuak leh la, a hrangin awm leh rawh,” kan ti a, a lo chhuak leh a, kohhranah chuan a lo lut ve leh mai bawk a.

Ruihtheih thil hian kan ngaihtuahna fim a chawk nu a, a nih tur angin kan hmang thei lo thin. Kan rilru ngaihtuahna ruihtheih thil avanga a lo danglam hian mi pangngai kan ni tawh lo phawt a, Pathian duh zawng kan ngaihtuah theih tawh loh avangin kan duh danin kan kal mai thin. Chuvangin ruihtheih thil tih leh fak chiam hi finna kawng a ni thei ngai lo. Mi fing (philosopher) leh eng kawngah pawh ngaihtuahna seng mi chuan ruihtheih thil lak ata inthiarfihlim an duh thin a, a chhan pawh sual a nihna lam ai mahin an ngaihtuahna fim tak tibuai thei thil an duh ngai lo. Tunlai huna zu leh a kaihhnawih khapna dan kan han sawisel ta chiam mai hi, ‘thalaite hi engtiang chiahin nge rilru seng se kan tih,’ tih hi zawhna awm lian tak a ni zawk. Ngaihtuahna miin a hman chuan thil nihna leh awmzia chiang takin chhui chhuak vek lo mahse, mihringa awm reng, chhungril lam thatna a ngaihtuah chhuak thin; tumah hian chhia leh tha hriatna thiang tak hmangin sual kawng kan thlang ngai lo, kan zawh a nih pawhin chhungril lamah mahni ngei pawh kan inthiam lohna a awm tho tho a ni, chu chu mi tam takin nei lo ang hialin an inngai pawh a ni thei, ngaihtuahna fim an hman theih tawh loh vang zawk a ni. Pathian hriatna pawh ngaihtuahna hian min pe thei a, mahse chhandamna chang turin a famkim thei lo

Kan rilru hian mihring nun chhungril thatna ngaihtuah chhuak thin mahse, chu ngaihtuahna chu sual pawlh tawh a nih avang hian mahni inchhandam khawpin kan inngaihtuah chhuak zo lo, ni se mi fingte hian an finna avang hian an chhandamna chang turin Isua Krista an mamawh lo vang; chu mai a ni lo, ngaihtuahna kan sen thui poh leh mihring famkim lohna (limitation) kan hre thuai thin a, rinna chungchang ngai thutak duh miah lote pawhin an rin danin thil awmzia an hrilhfiah leh thin. Chuvang chuan mihringin a hriat phak loh thu inthup Pathianin a dah hi kan hrefiah phak ngai dawn lo, a titu Pathiana rinna neih kha a ngaihtuahna senthlak (rational) em em a ni. “Rinna hi ngaihtuahna seng tlemte tih awm tawk a ni,” titu chuan a hriatthiam phak bak a ngaihtuah lo a ni zawk thei.

Ngaihtuahna chauh (rationalism) hi rinna rahka phettu chu a ni a, miin rinna aia ngaihtuahna chauh a hmachhuan hian, ‘rationalism’ a ni a, Ngaihtuahna (Rational) hi a tha a, ‘ism’ a tel hian a buai zo ta thin a ni. Material tel lo chuan mihringte hi kan khawsa thei lo, materialism rinna tibuaitu a ni si, ‘ism’ lai tak hi Kristiante rinna hmelma chu a ni. Rinna leh ngaihtuahna hi a thiangin an kal dun thei a, ngaihtuahna thiang tak hmang lo va mahni rinthua kal hian mihring nun leh rinna a buai thei thung. Tumkhat dang leh pawh, nu pakhat hi kohhranah chhuahna lehkha a rawn thehlut a, kan va kal a, a chhan kan han zawh chuan Bible chang pakhat tlawhchhanin a chhuak a lo ni a, “Saulan a sanga sang a that, Davidan a singa sing,” (ISamuela 18:7) tih thu kha, a ngaihtuahnaah chuan Saula hi kohhran huanga awm a ni a, Davida erawh chu pawlchhuak a ni thung. Pathian leh a kohhranah innghahna a neih loh vang a ni a, a chhuah chhan tur Bible chang a zawng a lo ni zawk a, a ngaihtuahna chuan Bible dik lo takin a hrilhfiahtir a ni.

Kristiante huang chhungah pawh hian rinna hi thil lo awm tur leh lo thleng tura ngaihna (Futuristic view) hi a awm lian hle a, chumi avang chuan, “kan rin hi hmuh theih ni se, rin a ngai lovang,” an ti thin. Amaherawhchu, rinna hian hman (past), tun (present) leh nakin (future) hi a huam vek a ni. Rinna hian innghahna a keng tel tlat a, kan hmuh kan leh kan hriata kan innghah ngam zatna hi rinna chu a ni. Mi thenkhat chu Thlawhtheihna-ah hian an chuang ngam miah lo, an hmu reng a mahse an innghat ngam lo, rinna nei tur chuan kan rinah kan chian a tul a, kan innghah ngam a pawimawh, chu dinhmun chang tur chuan Thlarau Thianghlim puihna leh mihring rilru ngaihtuahna a pawimawh ve thung a ni. 

4 comments:

  1. A ril hle mai, ka hrethiam lo lampang deuh a ni e. Ka rinna hi a chak leh chak loh ai mahin midangte rinna tichhetu ka ni ang tih hlau.

    ReplyDelete
  2. Caribou, nia ka ziah hi a tui emaw han zir khawmawi ve ting lo tan chuan a interesting lem lo khawp ang le.

    Hman deuh atang khan ka rilruah kan thalaite hi new atheism, relativism leh a dang dangten a run tan mek niin ka hria a, chuta lo inbuatsaihna tur atan article ka ziak ve thin a, ka rawn post mai a ni e.

    ReplyDelete
    Replies
    1. A tha lutuk. Mahni tuina lampang thuziak hi a hlu bik a, ka thuziak pawh a rilin belhchian a dawl bik nge nge thin. Hetiang lampang hi lo ziak zel rawh. Nizanah muthlu lup lup chungin ka chhiar a, ka comment pawh khi a nawi ru khawp mai.

      Delete
  3. Ka comment tawh asin le. A lo bo daih a ni maw...

    Chhiar a man hla hle mai. Tihtakzetin ka la chhiar tha leh ang.

    Engah nge i blog hming hi i va thlak zing ve? Min han hrilhfiah ve hrim hrim la mawle... :P

    ReplyDelete